Bishkekda qish. Bola-chaqalarim bilan jon saqlab ijarada yashayotgan uyning ayvonidagi ustunga yelkamni tiraganimcha yog"ayotgan qor uchqunlariga termulaman. Qor gox shoshib, gox beg"am uchqunlaydi. Shu kunlarda sochlarim po"stakka o"xshab, soqolim o"sib, ozib ketganman. Men jimgina yog"ayotgan laylak qorga termulaman-u o"tgan telba umrim xaqida o"ylayman.
Hayotim mundarijasiga sinchiklab razm solsam, ko"rgan-kechirganlarim tropik to"fonlar ichra ochiq okeanda kanoe qayig"i pista po"choqday to"lqinlardan to"lqinlarga o"tayotgan Polineziyalik baliq ovchining okeanga g"arq bo"lmaslik uchun olib borayotgan tinimsiz kurashiga o"xshaydi.
Tragikomediya hayotim qayg"uli va kulgili voqealarga boy. Bunday o"ylasam men tug"ma muxolifatchi ekanman. Esimda, bolalik paytlarim dadam tayinlagan ishlar esimdan chiqib bolalar bilan Qoradaryo sohilidagi cho"chqaxonaga futbol o"ynagani ketib, oqshom chog"i dadamning g"azabiga duchor bo"lardim. Ya"ni, uydan quvilardim. Shunday mahallar men otboqar bobom mulla Abdusalomdan siyosiy boshpana so"rardim. Bobom bilan enam ortiqcha byurokratlik qilmay, hujjatsiz, vizasiz menga uylaridan boshpana berardi.
Bobom uzun bo"yli, do"ng peshona, cho"ziq yuzli, Imomi A"zam mazhabidagi musulmonlarga hos soqol mo"ylovi kalta kuzalgan odam bo"lib, garchand otboqar bo"lsalarda, Qur"oni Karimni xatm qilgan olim kishi edilar. Enam esa, bo"yi pastak, og"zida begimotning tishlariga o"xshash atigi ikki dona tishi qolgan, nomozxon, mehribon kampir edi. Garchand bo"yi bastlari bilan xuddi Donki Xot va Sancho Pansaday bir-birlariga nomutanosib bo"lsalarda, bobom bilan enam chungi chiqmay ahil-inoq yashardilar. Pastak uylarida taxta pol bo"lmagani bois, qalin qilib to"shalgan xashak ustiga polos yozilgandi. Polos ustida yurgan odam o"zini xuddi ichiga suv to"ldirilgan ulkan grelka ustida yurganday his qilar, uyda radio-televizor bo"lmaganidan xonada qutb jimligi hukmron edi. Jimlikda soat kafgirining tovushi xuddi kaltakesak chiqillayotganday qattiq eshitilardi.
Enam menga yumshoq ko"rpachalardan o"rin to"shab berar, men derazadan Ko"ki xolamning bahaybat baqateragini, terak ortidan ohista ko"tarilayotgan to"lin oyni kuzatib yotardim. Bu payt enam bobomning yaktagini yamab-yasqar, bobom bo"lsa 30 - yillarda rasm bo"lgan yumaloq gardishli ko"zoynagini taqib, arab imlosida yozilgan qandaydir qadimiy kitobni o"qir, har zamonda kitobning sarg"ayib ketgan sahifalarini varaqlardi. Men Ko"ki xolam xaqida o"ylay boshladim, eri ikkinchi jahon urushiga ketib qaytib kelmagan, bu beva kampir, quritilgan baliqday ozg"in, hajman kichik boshi g"ozning boshiga o"xshashib ketadigan, bir qo"li qurib qolgan, bu ham kamday bir ko"zi ko"r bo"lib, ko"zining kovagida kaptarning tuxumi qisilib turganga o"xshar, ustiga- ustak chuvak yuzida iyagi deyarli yo"q edi. Xudoyo tavba qildim, uning shunaqa qiyofasi sabab eri ham urushga ketvorgan bo"lsa kerak, deb o"yladim. Ko"ki xolamning tushuniksiz ismi, ismdan ko"ra ko"proq tahallusga o"xshardi. Ismi jismiga monand Ko"ki xolam aftidan erini qattiq sevar ekanmi, haytovur qayta turmush qilmay erini kuta-kuta olamdan o"tib ketdi, rahmatli. U bolalarga mehribon, pok qalbli, botinan go"zal,besh vaqt nomoz o"qiydigan e"tiqodli, pokiza, taqvoli kampir bo"lib hotiram ko"zgusida umrbod qoldi.Ba"zan Ko"ki xolam yolg"iz o"zi kuymanib yuradigan kulbasining oqshomlar jinchiroq shu"lasidan g"amgin yorishib turadigan pastakkina derazasi hayolimda namoyon bo"ladi.Goho urushdan qaytib kelmagan erini kutib boshqaga turmushga chiqmay umrini yolg"izlikda o"tkazgan o"sha sadoqatli kampir haqida she"rmi, hikoyami yozgim keladi mening.
Men Ko"ki xolam haqida o"ylab yotgandim , bir mahal bobom ko"zoynagini olganicha enamga qarab "E, uxlasangchi, lattaparast!" desa bo"ladimi? To"g"risi, bunaqa qiziq so"zni birinchi bor eshitishim edi. Kulgim qistadi, lekin kulvorib bu yerdan ham quvilmay, hozir qorong"ida qayerga ham boraman degan o"yda kulgimni tiyishga urindim. Kulgidan lunjim shishib yuzlarim zo"riqib qizardi. Oxiri kulib yubordim. Meni ko"rib bobom ham kulib yubordilar. Qarasam, go"dakniki kabi tishsiz milklari va tili jinchiroq shu"lasida yaltirab enam ham kulyapti.
Uchalamiz rosa kuldik. Kulaverib enamning ko"zlaridan yosh chiqib ketdi. Bobom kulgidan o"zini tiyib istig"for aytdi. Biz kulishdan to"xtadik. Men Ko"ki xolamning baqateragi ortidan ko"tarilgan porloq oyga, yorug" osmondagi bir parcha bulut po"stagini kemirayotganday g"imirlagan olmos kuyalarga o"xshash son-sanoqsiz yulduzlarga boqib, go"yo xum ichida hurayotganday bug"iq akkilagan tun itlarining xorg"in ovozlarini tinglab yotdim. Bir mahal ko"zim ilinib uxlab qolibman. Ertalab nonushtadan so"ng bobom meni xuddi qo"lga olingan dissident kabi yana uyimizga deportatsiya qildi.
JUDOLIK
Men ushbu qissamda jafokash onam kechmishlarini yozmasam bir buyuk qarz gardinimda ketadiganday. Onam bechora uzoq vaqt betob bo"lib yotgach, dadam boshqa ayolga uylanmoqchi ekanini, qizlarini olib ketishlarini Mirjalol opoq dadam va Mag"firat enamlarga aytgach, ular onamning yuk-taqini eshak aravaga yuklab, ko"rpalar ustiga bemor onamni yotqizishib, meni ko"tarib yig"lab-yig"lab jo"nab ketishgan ekan. Men u paytlar besh oylik bola bo"lganman. Ko"p o"tmay dadam uylangach, rashk o"ti onamni adoyi tamom qilgan. Muborak xolam "bolasini o"zi boqsin" deya, meni dadamlarnikiga olib kelib:- "Ol, bolangni o"zing boq!", deb so"riga otib yuborganda yo"rgagim chuvalanib ketgan ekan. Ertasiga bu voqeadan xabar topgan dadamning ukasi Fazil amakim meni olib borib: - "Ol, o"zlaring qara!", deya Mirjalol bobomlarnikiga tashlab kelibdi.
Men tennis koptogiday u yoqdan bu yoqqa sur-sur bo"layotganimdan xabar topgan Abdusalom bobom dadam bilan amakimga tanbex berib, meni o"z qaramog"iga olgan ekanlar. Meni endi eridan ajrab kelgan befarzand Patila ammam boqa boshlagan. Ammam ham Ismon aka degan kishiga turmushga chiqib ketgach, meni dadamning ikkinchi xotini o"gay onam parvarish qilib befarzandligi bois, meni o"z bolasiday mehr qo"yib tarbiyalay boshlagan.Men o"shanda yetti oylik bola bo"lganman.
Shunday qilib, akam ikkimiz o"gay ona qo"lida o"sa boshladik. Men sekin - asta es tanib ulg"ayib maktabga qatnaydigan bo"ldim. Maktabdan bo"sh paytlarimiz Erkin degan do"stim bilan Qoradaryo yilg"inzorlarida sigir boqardik. Yilg"inzorlar aro chivinlarni dumi bilan yalqovlarcha xaydab beg"am o"tlayotgan sigirlar, sigirlar shoxiga qo"nganicha sayr qilib yurgan maynalar, yoyilib oqayotgan daryo, qiy-chuv qilib shovqin solganicha uchayotgan sohil qushlari hamon ko"z o"ngimda. "Zilolmas" ya"ni "Zelenûy most" tomonda yuk tashuvchi poyezdlar chinqirig"i, Erkin ikkimiz yovvoyi odamlar kabi sigir xaydab o"tguvchi daryoning toshlari ko"ringan sayoz kechuvi, uzoqda qorayib ko"rigan to"qayzor, baland, haybatli jarlar poyini yalab oqayotgan daryoning vaximali to"lqinlari yodimda. Ba"zan onam meni tuqqan o"sha jonajon Vatanimning bir parcha jannatiy go"shasi tushlarimga kiradi.
Men u yerlarni sog"inaman, Vatanimga ketgim keladi. Lekin buning iloji yo"q. Men yaqinda Bishkekdan turib telefon orqali qarib qolgan otam bilan gaplashdim.
Salom-alikdan so"ng hol - axvol so"rashgach dadam:
-Dada, men borolmayman. Borsam qamab qo"yishadi. -dedim.
-Nega qamashadi? Birontasini o"ldirib netib qo"ydingmi? -dedi, yana dadam.
Men "xaqiqatni aytganim uchun" demoqchi edim, tomog"imga tosh tiqilganday dimog"im achib, ko"z yosh degan zaharli suyuqlikdan ko"zlarim achishib xiralashdi, kabina devoriga yopishtirilgan eslatma xarflari shuvalib ketganday bo"ldi go"yo.
-Begona yurtlarda bola-chaqalaringni ham sarson qilib nima zaril. Jo"n yursang bo"lmaydimi, o"g"lim? -dedi dadam. U ham yig"lar edi. Ancha sukunatdan keyin u yana gapira boshladi. Bo"pti, endi, qayerda bo"lsang ham sog"-omon bo"l. Dadam meni uzoq duo qildilar.
Mayli, bular haqida keyinroq xikoya qilarman. Hozir onamning o"limi bilan bog"liq bir voqeaga to"xtalgim keldi. Yoz kunlari edi o"shanda. Jiydalar qiyg"os gullab yotgan sohilda bolalar bilan sigir boqib yurgandik.
Bir payt damba tomondagi tuproq yo"lni changitib kelayotgan velosipedli odamga ko"zim tushdi, u yaqin kelganda mening tog"am ekanligi ma"lum bo"ldi. Tog"am velosipedni qo"yib menga yaqinlashdi. Ko"risharkan u menga: Yur, seni olib ketaman. Onang senlarni ko"rgisi kelibdi - dedi. Men ortga tisarildim : - yo"q, men mol boqayapman, borolmayman, mening vaqtim yo"q - dedim. Bu gapimdan achchiqlangan tog"am sigirimni do"stlarimga tayinlab topshirib meni majbur uyga olib ketdi. Uyda dadamning onasi Fotima enam kutib turgan ekan. Tog"am bilan enam va akam ikkimiz yuk mashinasining aravasiga chiqib jo"nab ketdik. Enam mening boshimni silab nuqul yig"lar edi. Buni qaranki, bizlar yetib borganimizda, bechora onam olamdan o"tib bo"lgan ekanlar. Bizni onam yotgan uyga olib kirishdi.
Shunda akam sog"inib ketgan ekanmi, ko"rpaga o"rab qo"yilgan onamning jasadi ustiga yotib uni quchoqlab oldi. Men borgani qo"rqdim. Janozadan avval onamni kafanlashib tobutga solishgach, tobut atrofida tog"alarim, xolalarim, enalarim "aytib" yig"lay boshladilar. Bir mahal bunday qarasam qimorboz kichkina tog"am oq qand yeyapti. Iye, nega hamma yig"layotganda tog"am qand yeyapti ekan, deya ajablandim."Qanddan mengayam bering "debmanda qarang. Adashgan ekanman. "Qayg"u alamdan yuzlari maxsidek bujmaygan" Muhammad tog"amning og"zida oqarib ko"ringan oq qand emas, tishlari ekan. Yoshligimda mening shaytonim tez edi. O"zimni tutolmay yelkalarimni silkitib kula boshladim.
Xolalarim yig"lashdan to"xtab menga qahrli nigox tashladilar. Katta xolam kutilmaganda barmoqlari bilan biqinimni burab: - nega kulyapsan, toshbag"ir?! Yig"la! - dedi. Men bo"lsa, yig"lash o"rniga battar kuldim. Endi bilsam, bekor kulgan ekanman o"shanda. Aynan o"sha payt butun dunyo odamlari jo"r bo"lib qoralasa ham, meni oqlaguvchi, pora olmaydigan yakkayu yolg"iz advokatim, jafokash, mehribon onajonimdan manguga judo bo"layotganimni bilmagan ekanman.
DISSIDENT
Meni muxolifatchi bo"lishimga yoshlikda chekkan jabru jafolarim, noxaq zulmlar sabab bo"lgan. Akam ikkimiz garchand bir ota, bir onadan dunyoga kelgan bo"lsakda, fe"l-atvor jixatidan butunlay boshqa-boshqa, qarama-qarshi qutblar edik. Akam jangari, mehnatkash bo"lsa, men romantik edim. Dekabrning qor shamoli esayotgan sovuq kechalari qor uchquni tusharmikan deb soatlab qorong"u osmonga tikilib turardim. Qor yog"ishini orziqib kutar edim. Qor yog"ayotgan kechalar men uxlay olmasdim.
Zulmatda bo"ralab yog"ayotgan qor uchqunlarini derazadan kuzatish, eng zavqli mashg"ulot edi men uchun. Ayniqsa, ertalab tursang dov-daraxtlar, uylarning tomi, chorbog"laru dalalar oppoq qorga belanib yotgan bo"lsa!
Shunday qorli tonglarning birida qor og"irligini ko"taraolmay egilgan daraxt shoxlariga hayajon ichra hayrat bilan boqib "Eh-he-ey!" deganimcha ko"chaga chiqibman. Ariq ustidagi beton ko"prigimizning temir to"sig"i ustidagi qorni tilim bilan olib yemoqchi bo"ldim. Bir payt tilim temirga chip etib yopishib qolsa bo"ladimi. Tiling temirga yopishib qolsa gapiraolmay qolarkansan odam.
-A-a-a-a! - deyman nuqul. Yaxshiyam deng, tashqariga chiqqan o"gay onam meni ko"rib qolibdi. Voy, o"lmasam - dedi u nima qilishini bilmay esankirab. Keyin yugirib uydan choynakda issiq suv olib chiqdida temirning tilim yopishib turgan joyiga quydi. Men "tuzoqdan" ozod bo"ldim.
Shundan keyin uydagilar o"sha voqeani eslab uzoq vaqt kulib yurishdi. Men ayniqsa, bahorni yaxshi ko"rardim. Omborxonamizning loypaxsa tomiga chiqib, ko"m-ko"k bahor osmonida likillab yuqorilayotgan varraklarga, chorbog"larda gullagan o"riklarga, tomda xushtak chalayotgan bolalarga va havoda umbaloq oshayotgan kaptarlarga termulib o"tiraverar edim.
Bir kuni yoz payti o"sha tomda o"tirgandim, qo"shnimizning xovlisida xotin-xalaj ovozi eshitilib qoldi. Qarasam, qo"shnimizning xotini qizlari bilan choyshablardan qilingan to"rt burchak to"siq ichida 16 yoshlardagi kichik qizini tog"oraga qip-yalong"och holda o"tqizib cho"miltiryapti. Men bunaqa erotik tomoshani hayotimda ilk bor ko"rishim edi. Vujudimda junbushga kelgan notanish g"alati hissiyotdan o"zimni noqulay sezib tomog"im qurib ketdi. Qilt etib yutindim. Men bo"ynimni cho"zib, yana tomosha qilayotsam, kutilmaganda akam chaqirib qoldi. Men shunday tomoshani beliga tepgan akamdan norozi bo"lib "obbo!" deya tomdan tushdim.
- Ortiqchasini quritib tomga bosib qo"yamiz. Qishda xashak sotib olmaymiz - dedi u. Men bormasligimni aytdim. Shunda akam: - Yashilikcha yur deyapman senga. Uchgacha sanayman. Bi-i-ir, ikki-i-i. Shu payt uydan dadam chiqib qoldi:
Dadam menga qovoq uyib qarab turdida, akamga: -Gapinga kirmasa, qorniga tep-dedi.
Mening akam bilan jo"nashdan boshqa choram qolmadi. Issiqda o"t o"rgani Qoradaryoga jo"nadik. Biz Qoradaryo sohiliga baland jarlar aro "suvot" deb atalgan tik nishablikdan tushib bordik. Bu nishablikdan tushish qiyin emas. Qaytib chiqish it azobi. Biz sholipoyalarning pushtalarida o"sgan kurmaklarni o"rishga kirishdik. Akam o"radi, men o"rilgan o"tlarni tashib to"playman. Nihoyat o"tlarni arqonga bog"lay boshladik. Ixcham qilib bog"langan o"tlar tayyor bo"lgach bog"lamalarning birini yelkasiga olmoqchi bo"larkan, akam menga baqirdi: - Nega qarab turibsan, yordamlash!
Men o"t bog"lamini ko"tarishda akamga ko"maklashdim. Akam bog"lamni ko"tarishga ko"tardi-yu lekin yuk og"irligidan muvozanatini yo"qotib, yonbosh-yonbosh bo"lib balchiqqa quladi. Men akamning balchiqqa belangan afti- angorini ko"rib, kulib yubordim.
Akam bo"lsa g"azablanib: - Nimaga kulyapsan? Buvingni falondaqasiga kulyapsanmi-a, ey?- deya yerdan yarim kilocha keladigan toshni oldi. Qarasam vaziyat jiddiy. Men qocha boshladim. Akam yana baqira ketdi:- To"xta! To"xta, deyapman senga! Yaxshilikcha bu yoqqa kel, bola!
Men to"xtab : - Borsam, urasanda!-deb yig"lay boshladim.Shu mahal akam: "Ur, Hamzani!", deya qo"lidagi toshni bor kuchi bilan menga otdi. Yarim kilodan mo"lroq keladigan haligi tosh "gup!" etib, mening belimga tegdi. Men: "axx!" deya, belimni ushlab azobdan burishgan yuzim bilan osmonga qarab ingradim. Nafasim chiqmay qoldi. Akam bo"lsa: -bahana qilma, iflos, hozir o"roq bilan kalangni olib qo"yaman. Yaxshilikcha bu yoqqa kel-dedi.
Men qo"rqib qisqa-qisqa nafas olganimcha belimni paypaslab, yig"lab akamning oldiga keldim. Biz bir narsa qilib o"t bog"lamlarini yalanglikka olib chiqib velosipedga yukladik.
Suvot deb atalgan qiyalikdan yuqoriga ko"tarilguncha bir yoqlik bo"lib qoldik.
O"z yaqinlarimdan ko"rgan, ko"p jabru zulmlar mening yuragimda nohaqlikka, zo"ravonlikka nisbatan nafrat uyg"otdi.
Garchand o"sha paytlarda akamning yosh ekanini, dadamning tarbiya usuli o"shanday bo"lganini xisobga olib, ularni allaqachon kechirib yuborgan bo"lsamda, ulg"aygach zolimlar bilan kurashib, mazlumlarni ximoya qilish odatimga aylandi.
ShOIRNING O"LIMI
Mening badiiy adabiyotga qiziqishim juda erta boshlangan. O"sha paytlari ko"chamizda Olimjon Matmurodov degan shoir yashardi. Ozg"in, bo"yi pastak, sochlarini o"stirib yelkasiga tushirib yurguvchi, chap ko"kragiga ignada o"yib siyox bilan Leninning rasmini chizib olgan,Ctalincha mo"ylov qo"ygan, qo"y ko"z bu kimsa hazil-huzulni, sharob ichishni yaxshi ko"rar, go"zal lirik she"rlar yozar, yozgan she"rlari, chizgan masxara rasmlari tuman gazetasida paydar-pay bosilib turar, mening bu noan"anaviy hayot kechirguvchi odamga havasim kelardi.Uning she"rlari ruh bilan yozilguvchi, o"qigan odamni sehrlaguvchi haqiqiy san"at asarlari edi.Afsus, ming afsus, uning yozgan she"rlaridan adabiy jamoatchilik bebahra qoldi.O"sha paytlar mahallamizning nomi Krupskaya deb atalar, qarilarning tili kelmay Krupskaya so"zini kirpiska deb talaffuz qilishardi. Biz Olimjon Matmurodov bilan bitta ko"chada turardik.Ko"chaning bir yonidan Qurama nomli katta arig" oqib o"tgani uchun dov-daraxt ko"p edi.Ariqning ikki chetida quloch yetmas tollar, azim teraklar o"sib shamollarda chayqalib yotardi.Odamlar ariq bo"ylariga turli-tuman gullar ekishar, ko"chalarni, ariq qirg"oqlarini yog" tushsa yalagunday qilib supurib qo"yishardi.Biz bolalar yozda toshib ketguday to"lib oquvchi o"sha Qurama ariq suvida ertadan kechgacha qiy-chuv qilib cho"milar,har zamon-har zamonda ariq qirg"og"idagi issiq qumda tyulenü, morjlar galasiday isinib yotib yana baqalarga o"xshab o"zimizni suvga otardik. Ba"zan o"zimiz kiyinib olib do"stlarimizning kiyimlarini, shimlarining poychalarini, ko"ylaklarining yenglarini yecholmaydigan qilib tugib tashlardikda, "Bezgak shoomol beyeez bez! Yaaalong"ochga eees es!" deb baqirardik.Shosha-pisha kiyinaman deb tugilgan kiyimlariga hayrat bilan qaragan do"stlarimizni ko"rib kulib qotar edik. Ko"chamizda biz bilan teng, lekin bizga ikkita keladigan Arabboy isimli soqov bola bor edi. Arab qachon qarasak jussasi kichik, ozg"in Isroil degan bola bilan mushtlashayotgan bo"lardi. Ularni Adham akam gij-gijlab urishtirardi. Uning gij-gijlashi ham qiziq bo"lib ikkita barmog"ini ko"rsatib Arab bilan Isroilga "Qaysinisisan?" der balandroq barmoqni ko"rsatgan raqiblardan biriga "Sol, bo"masa" derdi.Qarabsizki, Arab bilan Isroil qopog"on itlarday bir- biriga tashlanib mushtlashib ketar,ko"cha asfalüt bo"lmagani uchun chang to"zon ko"tarilar, bolalar: "Isroyiliston bilan Arabiston urishyapti! Sol,Arab!", "Ur, Isroil!"deb qiyqirishar, Arab bilan Isroil bir-birini urib dab-dalasini chiqarishardi. Mushtlashishlarda jussasi kichikligi tufayli Isroilga ko"proq talofat yetsada, u bo"sh kelmas, tengsiz,qaqshatgich "Janglarda" hech qachon mag"lub bo"lishni hoxlamas edi. Ko"chamizda Isroil-Arab urushi to Arabboylarning oilasi cho"lga ko"chib ketgungacha davom etdi.Yillar o"tib Arabboyning otasi oilasi bilan qishlog"imizga qaytib keldi. Lekin do"stimiz Arabboy qaytmadi. Aytishlaricha Arabboy dalani tekislayotgan traktor ortidagi baronaga sakrab chiqib olibdiyu uni chang-to"zonda traktorchi ko"rmay ketaveribdi. Arabboyning oyog"i toyilib mola orasiga tushib qolgach u shiqlar ostiga kirib ketgan. Shafqat neligini bilmaguvchi traktor Arabboyning jasadini sudrab yuraveribdi. Uning dodu voyini shovqin-suronda traktorchi eshitmagan. Arabboy shu tariqa fojiali o"lim bilan bu telba dunyoni tark etdi. Isroil esa hali ham bor. Umri uzoq bo"lsin.Bizning bolaligimiz kechgan o"sha olis zamonlarda asfalüt yotqizilmagan ko"chamiz yomg"ir yog"sa, tizza bo"yi loy bo"lib ketar, kattalar yo"l chetlaridagi tosh va g"ishtlarga hatlasa, yosh- yalang yog"och oyoqda sholipoyadan baqa izlayotgan laylaklarday yurib o"tishardi.Ba"zan extiyotsizlik qilgan odamlarning etiklari yo maxsisi loyda qolib ketgan hollar ham bo"lardi
Kolxoz raisi va boshqa mutasaddilar bu holatga panja orasidan qarab kelayotgan, bir payt "Mushtum" jurnalida Olimjon Matmurodovning "Suvonqul suvoqchi" nomli maqolasi chiqdi. O"shanda shoir O"zbekistonda birinchi bor reklamaga asos solib:- Kimning uyini suvash kerak bo"lsa, bizga murojaat qilsin. Yomg"ir yoqqanda ko"chamizga somon tashlasak yo"lovchilar yordami bilan xash-pash deguncha, somonli loy tayyor bo"ladi. Ana o"sha loy bilan uylaringizni sifatli suvoqdan chiqarib beramiz. Hurmat bilan Suvonqul Suvoqchi, deya yozgan edi.
Shu maqoladan keyin ko"chamizga shag"al to"ka boshladilar. Eng qizig"i, maqola yozgan Olimjon Matmurodovning uyi ro"parasiga ataylab shag"al to"kishmadi. Tabiiyki, shoir o"z noroziligini namoyish qildi.
Shunda Qoravoy aka degan qurilish brigadiri o"sha shag"aldan olingan kaaatta tosh bilan urib, Olimjon Matmurodovning boshini yorib qo"ydi. Lekin shoir baribir o"z tanlagan yo"lidan qaytmadi. Qalami bilan nohaqliklarga qarshi kurashaverdi. Oxiri uni pichoqlab qo"yishdi. Mahallamizdan chiqqan bir o"jar shoir shu tariqa kasalxonada olamdan o"tdi.
Men "Andijon voqealari"dan biroz oldin, Qoradaryoga borib baland jarliklar ustida turganimcha, daryo sohilida uzun cho"pak bilan yuzlab o"rdaklarni xaydab yurgan Bahodirni-shoir Olimjon Matmurodovning o"g"lini ko"rdim. Kiprikka qo"nib, erib ketgan qor zarrasiday qisqa, lekin, go"zal umr kechirgan shoirni yolg"iz qolgan kezlarim bot-bot eslayman. Shoirlik dardi, zolimlar ko"ziga tik qarash kasali menga o"sha Olimjon Matmurodovdan yuqqan bo"lsa ne ajab.
"Kamoldin partkom"
Qishlog"imizda Kamoliddin aka ismli kishi bo"lardi. Tabiatan quvnoq, xiyla shirali ovozi bor, odamlar ichida daromad qilib turib tortinmay katta ashula ham aytib yuboraveradigan, ko"zlari yirik-yirik, kulganda og"zi keng ochilib mayda tishlari ko"rinib ketadigan, o"rta bo"yli bu odamni yaqingacha, to fano topib favt bo"lguniga qadar yig"lagani u yoqda tursin, qovog"i uyulganini, kayfiyati pastlaganini ko"rmaganman. Bu ajoyib insonning laqabi "Partiya" edi. Ba"zilar "partkom" ham deyishardi. Ba"zilar esa Komoldin partiya so"zlarini qisqartirib Kompartiya deb qo"yardi.Ma"lum bo"lishicha, qachonlardir u kishi xalq orasida kommunistik partiya g"oyalarini targ"ib qilib kishilarni kompartiya a"zosi bo"lishga da"vat qilgan, alaloqibat ko"pchilik tirishib-tirmashib kommunist bo"lgan deyishadi. A"zo bo"lganlar o"z ilhomkunandalarini surishtirishsa, Kamoliddin akaning o"zi Kompartiya safiga o"tmagan ekan. Shundan keyin, Kamoliddin aka "Partiya" degan "muborak" taxallusga, g"ayrinusxa kunyaga loyiq, deb topilgan. "Komoliddin partiya" dalalarda ashula aytib, g"o"zalarga suv qo"yar, oftob o"tib ketmasin, deya boshiga gazetadan ayvonli qalpoq yasab kiyib olar, bo"sh vaqtlari soyaga o"sha gazeta qalpog"ini yozib undagi xabarlarni, maqolalarni o"qirdi. Charchasa ajriqqa yotib yuziga o"sha gazetani yopganicha uxlar, bironta xarif bilan qarta o"ynasa, o"sha gazetaga qarta taqsimlar edi. Hullas, gazetadan unumli foydalanar edi... Esimda, bir kuni u menga qiziq voqeani so"zlab bergan edi. Uning aytishicha Mirzavoy aka degan kolxozchi oy porlab yotgan yoz kechasi yolg"iz o"zi kimsasiz dalada g"o"zalarga suv tarab, suv agatlarni yuvib ketmasligi uchun dahanalarga organik o"g"it saqlanadigan suv o"tmas qog"oz qop parchalarini bosib yursa, kutilmaganda bir narsa qattiq shitirlabdi. U ishlashdan to"xtab quloq solsa, hammayoq jim-jit. Menga shunday tuyuldi, shekilli, deb yana ishlay boshlagan ekan, haligi tovush yana takrorlanibdi. Bu safar Mirzavoy aka qo"rqib ketibdi. Negaki, qishloq ahli aro aynan u suv tarayotgan dala to"g"risida xosiyatsiz bir hikoya yurar, unda aytilishicha, kechasi yolg"iz yurgan bir odam shu dalada oppoq kafanga o"ranganicha qo"lidagi yo"rgaklangan bolasiga mungli alla aytayotgan ikki boshli ayolni ko"rgani, qurquvdan og"zi qiyshayib, domla-xo"ja, chillayosinlar ham kor qilmay o"lib qolgani hikoya qilinar ekan. Bu mash"um rivoyat yodiga tushgan Mirzavoy aka ketmonini tashlab qishloq tomon qochibdi. Shitirlagan tovush esa, uni paydar-pay ta"qib qilib, ortidan quvishga tushibdi. Mirzavoy suvchi qo"rquv ichra chopib uyiga yetsa ham tovush ortidan ergashib kelaveribdi. Dorvozadan chopib kirgan mahal hovlida yurgan xotini uni ko"rib qo"rqib ketibdi. Mirzavoy aka xotinining:
- Voy, nima bo"ldi sizga?! Nega qochyapsiz?! - degan savoliga:
- Ikki boshli ayol quvib kelyapti! - deb yugirganicha uyga kirib ketibdi. Xotini so"rab-surishtirsa Mirzavoy suvchi nimadir shitirlab ortidan quvganini, ayniqsa uyga qarab yugirganda shitirlash kuchayganini, qo"rqib ketganini aytibdi.Xotini bo"lsa qo"rqish o"rniga kulib yuboribdi.
- E, o"ling-e, shitirlagan mana bu belbog"ingizga qistirilgan qogoz qop parchasi shekilli. Yugirgan paytingiz shamolda shitirlabdi! - deb qotib-qotib kulibdi..
Qishlog"imizdan chiqqan "siyosiy ispikulyant", shunaqa kulgili hikoyalarni so"ylab, suhbatdoshini zeriktirmaydigan quvnoq inson Komoliddin "partiya"ning kulganda keng ochilguvchi og"zi, delüfinniki kabi mayda, ammo sog"lom,oppoq tishlari, samimiy kulgidan yorishgan nurli qiyofasi umrbod yodimdan o"chmasa kerak.
Birinchi muhabbat
"Dunyoda muhabbat yo"q, muhabbat yo"li karavotgacha" degan gaplarga men qo"shilmayman. Chunki, yoshligimda buyuk sevgi shamoli meni garmselda qolgan ekinday sarg"aytirib ketgan. Qo"shnimizning Gulandom ismli qizini sevib qolib, jin chalib ketgan odamday ko"rpa-to"shak qilib yotib qolganman.
Men uning diydoriga sira to"ymas edim. To"ylarga borsam uni qizlar ichida ko"rib, "oxx!", deya devorlarga suyanib qolardim. Unga sevgim izhor qilingan xatlarni yozardimu bergani jur"at qilolmasdim.
- Kechirasiz, men sizni sevmayman. Menga boshqa xat yozmang. Mening sevgan yigitim bor, deya rad javobini yozsa, yoki xatimni yirtib, betimga otsa nima degan odam bo"laman, deya xavotirlanardim. Ba"zida uning yo"lini to"sib:
- Guli, men sizni sevib qolganman, - deya yuziga dangal aytmoqchi bo"lardimu lekin uning oldiga bordim deguncha tildan qolardim.
Ayniqsa qishlog"imizga kino kelsa men uchun eng quvonchli bayram boshlanar, mahalla qizlari bilan Guli ham kinoga borishini o"ylasam yuragim orziqib ketardi. Yuvinib, kiyinib oqshom, kino qo"yilayotgan joyga borardim. Qorong"i tushgach, odamlar ajriq ustiga o"tirganlaricha devorga osilgan, yelkanga o"xshash ulkan ekranga tikilib kino tomosha qilishar, ayni kino qizigan mahal "vo-oy!", deya qoqinib hamma yog"ini chumoli bosib ketgan ayollar ham bo"lardi.
"Sangam" degan kinoni ko"rayotib esa, pionino chalib bevafo do"st haqida qo"shiq aytayotgan va ko"zlaridagi ko"z yosh to"kilib ketmasligi uchun osmonga qarab kuylayotgan Sundrga qo"shilib xo"ng-xo"ng yig"lagan odamlarni o"z ko"zim bilan ko"rganman.
Men ham Sundr kabi uchuvchi bo"lishni, Vatan himoyasiga otlanib harbiy ahamiyatga ega bo"lgan yukni qamalda qolgan biznikilarga yetkazib parashutda sakraganimcha, yonayotgan samolyotni tark etsam , meni o"ldi, deb o"ylagan harbiy qo"mondonlik:
- Xaldarsinx Vatan himoyasi yo"lida qahramonlarcha halok bo"ldi va unga Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoni berildi, deya, "Maslaxat" qishlog"idagi kolxoz idorasi oldida oliy qo"mondonlikning maqtov qog"ozini va o"rdenni qora kiyim kiyganicha dadasi Abdumalik aka bilan turgan Guliga topshirsa. Guli mening sevgimga e"tiborsiz qaragani uchun afsus nadomad ila oh-chekib lablari titrab maqtov qog"ozini yuzlariga bosganicha xo"ng-xo"ng yig"lasa, meni o"ldiga chiqarib, qo"ngiz mo"ylovli suratim chetiga qora lenta tortishgan payt dala gospitalida tuzalib kirib kelsam, so"ng Sundr kabi pionino chalib bevafo do"st haqida ko"z yoshlarim to"kilib ketmasligi uchun shiftga qarab ko"ylasam eri bilan turgan Guli:
- Xaldarsinx, Xudo haqqi, bas qil, bu qo"shig"ingni! Yurak bag"rimni ezib yubordingku! - deb yig"lasa, men bo"lsam, yana kuylayversam, kuylayversam, deya orzu qilardim.
Lekin, orzularim amalga oshmadi. Men uchuvchi bo"lolmadim. Harbiy xizmatdan kelsam, Guli Muzaffar degan bolaga turmushga chiqib ketibdi.
Bir kuni u bilan qishloq guzarida uchrashib qoldik. Qo"lida bolasi, otasinikiga kelayotgan ekan. Yomg"ir chirsillab yog"ayotgan edi, o"shanda. Biz ko"rishib hol-ahvol so"rashgach, birga gaplashib yurib kela boshladik.
Yo"lda u:
- Xoldor aka, yoshlik paytlarimiz qanday ajoyib damlar ekan-a, xuddi ertakka o"xshaydi, - dedi.
Men: - Ha-a- a, deb qo"yarkanman, kitoblari nashr qilingan shoir, yozuvchi bo"lsamda, zahiradagi so"zlarim xazinasi bo"m-bo"sh bo"lib nima deyishimni bilmay qoldim.
- O"g"illaringizga to"y qilsangiz meni ham to"yga taklif qilasizmi? - dedi u yana.
- Albatta, - dedim men. Nihoyat xayrlashadigan vaqtimiz ham keldi .
Shunda Guli:
- Xoldor aka, har doim ikkimiz birga yurganimizda shu yo"l tezda tugab qolaveradi-a?- dedi .
Shunda Guli meni doim sevganini va hozir ham sevishini anglab yetdim. Yoshlikda o"zimni eng xunuk bola, deb o"ylab Guliga sevgimni izhor qilmaganim, turli shubhai ishtibohlarga borganim, tortinganim uchun o"z-o"zimni koyidim, afsuslandim. Biz yomg"irda uzoq hayrlashdik. Guli ortiga qaray-qaray uylari tomon ketarkan, u to ko"zdan g"oyib bo"lgunicha ortidan kuzatib, yo"l o"rtasida mung"ayganimcha yomg"irda turaverdim .
Eh, Guli, Guli men-ku tortinibman, sen o"shanda, nega sevaman, deya aytmading, dedim ichimda, so"ng ruchkamni oldimda bloknotimga:
Bugun men ko"chada
Ko"rdim qachonlardir
Sevgan qizimni.
Sochlari oqarib
Ozib ketibdi
deya yozib qo"ydim.Bu dunyo juda qiziq ekan.Birinchi xotinim bilan ajrashgach, ikkinchi xotinga uylandim.Xotinimning ismi Gulsora bo"lgani uchun men uni Guli deb chaqiraman.
Har gal Guli deganimda o"sha olislarda qolib ketgan birinchi muhabbatim Gulandom yodimga tushadi.Bu haqda xotinimga aytsam u kuladi.Menga rahmi keladi.Men Bishkek shahrida Gulandomga atab she"r yozdim. Quyida o"sha she"rni hukmingizga havola qilaman.
Qadrdon qirg"oqlar
(Bolalikdagi qo"shnimizning qizi Guliga)
Oqar edi daryo yoyilib,
Sensiz go"yo yashardim xumda.
Oyog"ingni o"pardi suvlar,
Erir edi izlaring qumda.
Uchrashganda telbalar kabi,
So"zlasholmay qolardik tildan.
Yo"llaringda muxtoj nigoxim,
Uzoq edi sekundlar yildan.
La"l, javohir yulduzlar ila,
Tun osmoni ketganda boyib.
Uxlar eding baland so"rida,
Sochlaringni daryoday yoyib.
Muhabbatim g"arq bo"lgan daryo-
Yot yostiqqa yoyilgan soching.
Dalalikda kesishgan yo"llar,
Ko"zlarimdan mixlagan xoching..
Balki hamon bizsiz sohilning,
To"lqinlari bir-birin quvar.
Qoradaryo oy laganida,
Yulduzlarni oltindek yuvar.
2006 yil, 8 iyulü. Soat 14 : 41
Bishkek shahri.Sovetskaya ko"chasi. 128 uy.
39 kvartira.
Don Ki Xot
Men ilk bor mutaola qilgan badiiy kitob Anton Pavlovich Chexovning "Kashtanka" nomli asari bo"lib, u kitobda aks ettirilgan laycha it va u chekkan jabru jafolarni o"qib laychaga rosa rahmim kelgandi. Bir-ikki haftagacha birov bilan gaplashishni istamay asar hayoli bilan yolg"iz yashashni xohlab qolgandim. Tushkun kayfiyatdan meni "Don Kixot" asari halos qilgandi.
Mgelü De Servantes Saavedra yozgan bu g"aroyib asardagi bosh qahramon Lamancheslik idalgo Kexona ismli novcha, chillashir, cho"qqisoqol, suvarak mo"ylovli jahongashta ritsarning va bu ritsarga yaroqbardor bo"lib yollangan pakana, doimo eshak minib yurguvchi meshqorin Sancho Pansalar boshidan kechirgan sarguzashtlarini o"qib kulaverib, qotib qolganman.
Don Kixotning omborda yotgan eski sovut bilan dubulg"ani ta"mirlab kiyib, besunaqay nayzasini olib, yem yemaganidan ozib- to"zib ketgan qirchang"i otiga minganicha xo"rlangan, kamsitilganlar himoyasiga otlangani, shamol tegirmonini tegirmon shakliga kirib olgan yovuz sehrgar, deya o"ylab uning parragiga nayza urgani va parrakka ilinib qolib havoga ko"tarilgani hamda yerga chalpak bo"lib tushganini, qayta-qayta o"qib boshqalarni ham kuldirardim. 2005 yil bahorida Jamoldin aka degan inson bilan yana o"sha Lamancheslik idalgo haqida suhbatlashib qoldik. Jamoldin aka rahmatlik kulish o"rniga jiddiylashib:
- Agar o"shnaqa qilgan bo"lsa, qip-qizil jinni ekanda, qiztaloq. Vey, jinni bo"lmasa kap-katta, nevara - chevarali odam jo"n turgan tegirmon parragiga nayza uradimi? Uning o"rniga namoz o"qisa bo"lmaydimi? Yanayam ularning hukumatiga rahmat, elning koriga yarab turgan tegirmonni ishdan chiqargani uchun o"sha kishini so"ltga berib qamatvormabdi.Shuncha jinnilik qilsayam kechiribdi. Bizda o"shanaqa qilib odamlarni himoya qilsin-a, ikkita oq xalatlik kelib shunday qo"ltig"idan oladi-yu, oyog"ini yerga tekkizmay, to"-o"-o"g"ri jinnixonaga olib borib qo"yadi. Juda bo"ysunmasa, cho"ntagiga nasha solib, tegirmon parragini ishdan chiqargani uchun davlatga faloncha moddiy zarar yetkazdi, jamoatchilik mulkiga qurolli hujum uyushtirgan xalq dushmani, deya qamoqda chiritib yuboradi - dedi.
Men yaqinda mazkur asarni topib yana bir bor o"qib chiqdim. Endi negadir avvalgiday kulib emas, unsiz yig"lab o"qidim. Bechora Don Ki-Xot! O"zining chillashir, nosog"lom ekaniga qaramay, tahqirlanganlar, nohaq kaltaklanganlar, xo"rlab kamsitilganlar himoyasiga otlanib, jonini garovga qo"yib, zolimlar bilan kurashishga o"zida jur"at- jasorat topibdi.
Bizchi, biz? Aqlan sog"lom, jismonan baquvvat bo"lsakda, nafaqat boshqalar, hatto o"z haq-huquqlarimizni himoya qilishga ham qo"rqamiz. Huquq himoyachilari atalgan xarom tamoq advokatlar, prokuror va sudüyalar bilan o"zaro jinoiy til biriktirib arzimagan aqcha uchun ayblanuvchi qolib kambag"al jabrlanuvchini nohaq tuxmatlar bilan qamatib yuboradilar. Xalq ishonch bilan ko"z tikib turgan kazzob, vijdonsiz polkovniklar, generallar juldur martaba, yirtiq pagonidagi yelim yulduz ilinjida iymonini sotib, xalqining qonini so"riyotgan xarom zuluklarni yoqlab, qonli jinoyatini oqlab Xudodan uyalmay, jallod hukmdorni farishtalarga tenglaydilar, maqtaydilar, xalqi bergan tuzni yeb tuzdonga tuflaydilar! O-o-o, Servantes Saavedra! Endi bilsam, biz o"qib qotib-qotib kulguvchi asaringni sen yig"lab yozgan ekansan!
Jahonda birinchi bo"lib inson xuquqlari ximoyasiga asos solibsan! Mazlumlarga ishora qilibsan, yo"l ko"rsatibsan! Cho"chqa yog"ini tuzlaydigan, Alanso ismli xunuk beso"naqay ayolni - Dulüsineya Tabasso - deya uni aslzoda malika, sohibjamol parizod darajasiga ko"tara olgan Donki Xot sevgisi orqali bizlarga o"zining unchalik xushro"y emasligidan qisinib- qimtingan, qalbi kemtik, qiz-juvonlarni ulug"lashni, Haq yo"lida inson huquqlarini himoya qilib, kaltaklansak ham o"jarlarcha kurashaverishni o"rgatib ketibsan! Uzoq termulib turganda monoton tovushi ichki rezonans hosil qilib adept tafakkurini o"zgartirguvchi ulkan sharshara kabi sen yozgan kitob ongimni o"zgartirdirki, men endi kulgili kitoblarni yig"lab, xalqning intim tuyg"ulariga sentimentalizm bilan ta"sir etib, uni zolim hukmdor qopiga solib beruvchi, qayg"uli mayda asarlarni, qah-qah urib kulib o"qiyman, - deya xitob qilgim keldi, mening!